بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
خَلَقَ الْإِنسَانَ عَلَّمَهُ الْبَيَانَ
«تکنیک‌های بایسته؛ سخنرانی شایسته»
نویسنده: عبدالحی«لیان»
مقدمه
سخن، شگفت‌انگیزترین پدیده آفرینش و سر رشته تحولات اجتماعی است؛ جنگ و نابسامانی، صلح و رستگاری، جذب و همکاری، طرد و خودکامگی، همه و همه با سخن آغاز می‌گردند. سخن، سرآغاز خوبی‌ها یا شروع نابسامانی‌ها است. سخن، نمایانگر هنر یا برملا کننده کاستی‌ها است. «تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد».
زیباترین جلوه سخن و نقش سازنده آن را در این خطابه حضرت ابوبکر صدیق (رضی‌الله‌عنه) می‌توان دید: «من کان یعبد محمدا فإن محمدا قد مات و من کان یعبدالله فإن الله حیّ لایموت» هر کس محمد (صلیاللهعلیهوسلم) را عبادت می‌کرد، (بداند که) محمد (صلیاللهعلیهوسلم) وفات نمود. و هر کس الله را عبادت می‌کرد (به یقین) الله همیشه زنده است. آری، درست در سخت‌ترین حالت ممکن که همه از شدت اندوه در هم می‌پیچیدند، خلیفه اول مسلمین با نیروی سخن، صراحت بیان، تحلیل درست اوضاع و رانش کلام مطابق با واقع، بار دیگر همگان را متوجه هدف آفرینش کرد و در نتیجه اصحاب آرام‌تر شدند و با واقعیت کنار آمدند.
امروزه اما جامعه اسلامی که در بیشتر عرصه‌ها با رکود بی‌سابقه‌ای مواجه است، جهت بیرون رفت از این وضعیت نیاز به سخنران و توجیه‌گر مصلح دارد که با تحریک انگیزه‌ها، امت را از حالت موجود (رکود) به حالت مطلوب (عمل) راهنمایی کند. این در حالی است که جهانیان با توجیه‌گری سخنرانان خویش به جایی رسیده‌اند. بر پایه‌ی پژوهش‌ها در جهان روزانه بیش از 30 میلیون سخنرانی ایراد می‌گردد. این یعنی در یک ثانیه حدود 347 سخنرانی ارائه می‌شود. برای درک جایگاه مهم سخن و سخنرانی کافیست به همین آمار توجه کنیم.
بنابراین، با توجه به نقش پر رنگ سخنرانی در ایجاد تحول در جامعه، سعی بر آن است تا در سطرهای آینده فشرده‌ای از تکنیک‌های درشت آن بیان گردد.
1. سخنرانی چیست؟
صحبت کردن برای افراد مورد نظر در مکانی خاص، درباره موضوعی مشخص با هدفی از پیش تعریف شده (إقناع، إخبار، تعلیم یا تاثیر) را سخنرانی گویند.
2. مراحل سخنرانی
یک سخنرانی را می‌توان به سه مرحله تقسیم کرد. الف) آمادگی ب) ارائه ج) جمعبندی د) پایان ه) ارزیابی.
هر کدام از این مراحل در نائل آمدن به هدف سخنرانی مؤثر است. از این‌رو، می‌طلبد تا اندکی توضیح داده شود.
1.1. آمادگی
بنابر اهمیت این مرحله هرگونه کم کاری یا اهمال در آن برابر با بی‌نتیجه ساختن اصل سخنرانی است. کسب آمادگی افزون بر جلوگیری از ضیاع وقت، نیز احترام گذاشتن به خود و شنوندگان را نمایان می‌سازد.
نکات اساسی و در خور توجه این مرحله در سه دسته مجزا قابل بررسی است.
1.1. انتخاب موضوع
موضوع، یکی از سخت‌ترین و البته مهم‌ترین نکته برای ارائه یک سخنرانی جذاب است. و در صورتی که به خوبی به آن توجه نگردد مجبور خواهیم بود تبعات نامیمون آن را بپذیریم. برای انتخاب یک موضوع خوب باید به سه عنصر اساسی توجه کنیم.
1.1.1. مخاطب شناسی
مخاطب، رکن فراموش نشدنی و پایه استوار سخنرانی است. شناخت مخاطب به ما کمک می‌کند تا بر اساس نیازها، علایق و خواست آنان به ایراد سخن بپردازیم. بهبود و تحکیم این پایه، در صورتی میسر است که سخنوران نسبت به توانایی، میزان دانایی، خصوصیات اخلاقی و عاطفی و خصلت‌های اجتماعی مخاطبان آگاه باشند. این در حالی است که عامل اصلی بیشتر کشمکش‌ها و فتنه‌ها عدم شناخت مخاطبان است. وقتی به مردم عادی از مسائل لاینحل اختلافی سخن گفته شود، نتیجه‌ای غیر از ایجاد فتنه نخواهد داشت.
در کل می‌بایست یک سخنران موضوع خود را با در نظر داشت این پرسش‌ها تعیین کند.
أ) مخاطبین در کدام رده سنی قرار دارند؟
ب) دارای کدام جنسیت (آقا، خانم، مختلط) هستند؟
ج) حالت اجتماعی و فرهنگی آنها چگونه است؟
د) مهم‌ترین چالش آنان چیست؟
ه) چه شغلی دارند؟
و) با موضوع چقدر آشنا هستند؟
ز) اشتراک کنندگان چه تعداد است؟
ح) ملزم به اشتراک شده‌اند یا با اختیار شرکت می‌کنند؟
2.1.1 موقعیت‌شناسی
موقعیت‌شناسی به معنای تشخیص وقت بیان و چیزی را در زمان آن اجرا کردن است. یکی از مسائلی که می‌تواند سخنران را در بسیاری از امور به‌ویژه در کار تبلیغ، دچار مشکل کند، استفاده ناصحیح از موقعیت‌ها است. چه بسا در برخی موارد این عارضه باعث ایجاد شگاف بین مخاطبین و سخنران (و در دایره وسیع‌تر با دین) خواهد شد. البته کسی می‌تواند از موقعیت‌ها خوب استفاده کند که قبلا آنها را شناسایی کرده و در مورد بهره‌گیری از آنها فکر نموده باشد. به طور کل سه عنصر اساسی زمان، مکان و رخدادها از زیر مجموعه موقعیت‌شناسی قرار دارند.
1.2.1.1. زمان شناسی
یک سخنران باید در نظر داشته باشد که همیشه مخاطبان برای رسیدن به قرار ملاقات بعدی خود عجله دارند. هر لحظه می‌توانند بر اساس ترجیح‌های خود، محل را ترک کنند و یا کاری فوری برای انجام دادن پس از زمان «مقرر» دارند. از این‌رو سخنران، با توجه به زمان مقرر، به تنظیم موضوع و نوع ارائه خود اقدام نماید.
2.2.1.1. مکان‌شناسی
طبیعتا نوع انتخاب موضوع و ارائه آن با در نظر داشت مکان‌ها تفاوت پیدا می‌کند. به گونه مثال: سخنرانی در مسجد قبل از نماز جمعه با سخنرانی در سالن ورزشی برای یک قشر خاص تفاوت دارد. یا سخنرانی در محافل خوشی با سخنرانی در تشییع جنازه فرق دارد. همچنین سخنرانی در مکانی مزدحم با هوایی گرم در تابستان با مکانی آرام با وسایل رفاهی تفاوت زیاد دارد. عدم تفکیک مکان باعث سر خوردگی سخنران و هم قطاران آن خواهد شد.
3.2.1.1. به‌روز بودن
شناخت حوادث یا سیاست روز باعث می‌شود که سخنران بهتر در مخاطبان ایجاد انگیزه کند. از این‌رو اگر خطیبی در خطبه نماز جمعه به رخدادها و مشکلاتی که جامعه با آن دست و پنجه نرم می‌کنند اشاراتی داشته باشد و حداقل برای پاره‌ای از آنها راه‌حل شرعی پیشنهاد کند، اشتیاق شنوندگان بیشتر و سخنرانی کارآمدتر خواهد شد. به عنوان مثال: هنگام فرارسیدن فصل امتحانات مکاتب و مدارس، امامان مساجد باید جهت هماهنگی خانواده‌ها با فرزندان، توصیه‌های تطبیقی برای خانواده‌ها داشته باشد. تا فرزندان با آمادگی بهتر در جلسه امتحان شرکت نمایند.
3.1. هدف‌شناسی
شناخت هدفِ سخنرانی در تعیین موضوع، انتخاب محتوا و روش ارائه مؤثر است. زیرا، اگر هدف سخنران تبیین یک چالش به‌خصوص و حل آن است، طبیعتا در محور همان چالش و چگونگی حل آن می‌چرخد. ولی اگر هدف ارائه معلومات درباره چیزی است، سخنران با دست بازتر به ارائه سخن می‌پردازد. مثلا: اگر هدف ارائه راه حل برای مشکل اعتیاد است، دیگر سخن گفتن در مورد مشکل آب و فاضلاب شهری سخنی بی‌ربط است.
2. ارائه
دومین مرحله که سخنران وارد اصل موضوع خواهد شد، مرحله ارائه موضوع است. این مرحله دارای چینش به خصوصی است که به ترتیب بیان می‌گردد/
1.1. پیش درآمد
مقصود از پیش درآمد، خواندن خطبه سخنرانی است که بیشتر با حمد و ستایش الله متعال آغاز می‌شود. و از آنجایی که شروع سخنرانی آیینه تمام نمای اصل آن است؛ متخصصین فن بیان به حفظ کردن پیش درآمد تاکید دارند. زیرا، شروع سخنرانی با استرس و ترس همراه است و اگر سخنران پیش درآمد را به خوبی حفظ نکند دچار چالش فراموشی خواهد شد. نکات برجسته در خطبه که باید در نظر گرفت.
أ) شروع با نام الله
ب) حمد و ثنای الهی
ج) درود و سلام بر پیامبر صلیاللهعلیهوسلم
د) کوتاه و منسجم
ه) تناسب با موضوع
2.1. مقدمه
مقدمه سخنرانی در واقع پیشانی سخنرانی و اولین جایی است که گوینده به لحاظ محتوایی با شنونده ارتباط برقرار می‌کند و از این جهت تاثیر زیادی در جذب و دفع مخاطبان دارد. پس باید تا سرحد امکان زیبا ارائه شود. روند ساده مقدمه‌چینی اینگونه است: مقدمه با بیان یک امر بدیهی آغاز، سپس با معلومات مهم برجسته، پس از آن با بیان کلی موضوع و تصریح فایده آن به پایان می‌رسد. البته قابل یادآوری است که مقدمه به هیچ وجه نباید طولانی شود.
برجسته‌ترین اهداف مقدمه که سخنران با در نظر داشت آن مقدمه‌چینی می‌کند، عبارتند از:
أ) آماده سازی مخاطب جهت استماع بحث
ب) تثبیت جایگاه سخنران در نزد مخاطب
ج) ایجاد فکر در مخاطب برای پیگیری موضوع
د) تبیین اجمالی موضوع سخنرانی.
ه) بیان فایده بحث برای شنوندگاه.
عناصر شکل دهند یک مقدمه معیاری
أ) آیه یا حدیثی به عنوان دلیل اجمالی موضوع
ب) پرسشی کردن موضوع در مقدمه
ج) بیان برخی حقایق و معلومات خیره کننده
د) استفاده از نظرسنجی‌ها و یافته‌های جدید
ه) خبر جدید و رخداد مهم روز مرتبط با موضوع
و) بیان تجربه شخصی
ز) گنجاندن داستانی کوتاه مرتبط با موضوع.
3.2. اصل موضوع
بدنه اصلی سخنرانی که به مثابه قلب آن است، محور اساسی بحث را تشکیل می‌دهد. بیشتر سخنرانان در شکل‌دهی این قسمت با کُندروی (تفریط) یا تُندروی (افراط) دچار می‌شوند. برای تنظیم بدنه اصلی موضوع، مطالب خویش را در سه یا پنچ مطلب عمده تقسیم کنید. پس از آن، فروعات هر مطلب را بنویسید و جزئیات آن را با در نظر داشت زمان تعیین شده مشخص کنید. به طور نمونه: اگر موضوع شما بیان ضررهای نسوار است می‌توانید به گونه زیر مطالب را تنظیم کنید.
یک) ضررهای نسوار ——————«موضوع سخنرانی»
دو) ضررهای اجتماعی، بهداشتی، جسمی، اقتصادی———————————-«فروعات موضوع»
سه) آیه- حدیث- داستان- گفتار- مثال- احصائیه و یافته‌های جدید در زمینه.————————–«جزئیات هر فرع»
اگر بتوانید مباحث اصل موضوع را هر چه بیشتر فشرده کنید، توفیق بیان جزئیات آنها را خواهید داشت ولی اگر با افزودن بر اصل مطلب، بیان فروعات و جزئیات آن را فشرده‌تر کنید، در جمعبندی دچار مشکل خواهید شد.
3. جمعبندی
بنابر تحقیقات انجام یافته، در ده دقیقه پایانی سخنرانی توجه مخاطبان نسبت به دقایق قبل از پایان، زیادتر می‌شود. از این‌رو، اگر یک پایان خوب برای سخنرانی داشته باشید، بدون شک ماندگاری بیشتری در ذهن مخاطب خواهید داشت. افزون بر این در طول سخنرانی احتمالا محتوای زیادی به مخاطبان ارائه می‌گردد. یک جمعبندی خوب می‌تواند تمام محتوا را در خلاصه‌ترین و بهترین شکل ممکن به آنها ارائه کند.
نکات قابل ملاحظه در جمعبندی به قرار ذیل است:
أ) باید نتیجه منطقی سخنرانی باشد
ب) نکات مهم را گوشزد کند
ج) توضیح مختصری در خصوص نتایج به‌دست آمده و نحوه به‌دست آوردن آنها باشد
د) طولانی و تکراری نباشد
ه) از ارائه اطلاعات جدید و پراگنده گویی پرهیز شود
و) پاسخگویی به پرسش‌های مرتبط با موضوع را لحاظ کند.
4. پایان
فرجام سخنرانی را با ابراز قدردانی از حسن توجه مخاطبان و شکر و سپاس الله متعال بر این توفیق، در قالب چند جمله دعائیه به اختتام برسانید.
5. ارزیابی
ارزیابی سخنرانی راهی عالی برای بهبود مهارت‌های صحبت کردن در جمع است. روش ارزیابی به دو صورت می‌تواند انجام شود. 1) توسط خود سخنران با ضبط صدای خود در هنگام سخنرانی و ارزیابی آن پس از پایان 2) توسط دیگران به‌ویژه افراد نخبه. فکتورهای مهم در ارزیابی موارد ذیل است:
أ) حضور به موقع سخنران
ب) رعایت وقت تعیین شده برای سخنرانی
ج) تسلط بر موضوع
د) رعایت سلسله بحث به صورت منطقی
ه) وضاحت بیان و ارائه خوب موضوع
و) مستدل بودن ادعا
ز) رعایت نزاکت‌های گفتاری، رفتاری و اشاره‌ای در حین سخنرانی
ح) عدم خلط موضوع با مباحث حاشیه‌ای.
«اللهم‌صل‌علي‌محمد‌و‌علي‌آل‌محمد‌و‌صحبه‌وسلّم»