تدبیر و دوراندیشی سیاسی پیامبر ﷺدر راه دعوت
نویسنده:عبدالمتین هاشمی
الحمد لله رب العالمین، والعاقبة للمتقین، والصلاة والسلام علی أشرف الأنبیاء والمرسلین، سیدنا ونبینا ومولانا محمد، وعلی آله وصحبه ومَن اهتدی بهَدْيه إلى يوم الدين. أما بعد
میلاد پرنور رسول خدا ﷺ، برای هر مسلمان یادآور شخصیتی است که نه تنها دل‌ها را به سوی نور ایمان کشاند، بلکه با تدبیر حکیمانه و دوراندیشی سیاسی خود، پایه‌های یک جامعه منسجم و هدفمند را بنا نهاد.
هر سال که این ایام مبارک فرا می‌رسد، 
فرصتی است برای آنکه ما نگاهی دوباره به زندگی پیامبر بیندازیم و درس‌های بزرگ او را در زندگی روزمره خود به کار گیریم. در جهانی که دشمنان، ناملایمات و ستم‌ها بر مسلمانان سایه افکنده بود، رسول اکرم ﷺ با حکمتی بی‌نظیر و سیاستی هوشمندانه، نه تنها مسلمانان را در مقابل طوفان‌های سختی و رنج استوار نگه داشت، بلکه با پیروی از اصول صبر، مدارا و عقلانیت، اسلام را به عنوان یک دین رحمت و برادری به سراسر جهان رساند.
این مقاله با هدف بازنگری بر تدبیر و دوراندیشی سیاسی آن بزرگوار ﷺ در راه دعوت اسلامی، سفری مختصر ولی ژرف به آن دوران حساس و پرفراز و نشیب است. امید است که با تأمل در حکمت‌های نهفته در سیره پیامبر، الهام‌بخش ما در مسیر زندگی و دعوت به حق باشد، تا بتوانیم پیام این دین عزیز را به درستی منتقل کنیم. باتوجه به ایام مبارک میلاد مسعود منجی بشریت این مقاله را تحت عنوان« تدبیر و دوراندیشی سیاسی پیامبر ﷺدر راه دعوت» از طریق سایت مرکز مطالعات و تحقیقات اهل سنت به نشر می رسانم امیدوارم که مفید تمام شود.
تدابیر سیاسی پیامبر اسلام
تمام کارهای و تصامیم پيامبر بسیار دقیق بوده که در زندگی ایشان هیچ تصمیم او باعث زیان و حسران مسلمانان نشد. چنانکه در در ذیل به اشاره خواهم کرد به ویژه صبر در برابر اذیت و شکنجه های که مسلمانان و شخص خود اوﷺمتقلب می شدن روی یک حکمت، تدبیر و دوراندیشی سیاسی شان بود ورانه در زمانیکه امر هجرت داده می شود در میان آنها انسان مستضعفین تنها نبود بلکه انسان های شجاع و دارای ثروت حضور داشت و راه هجرت را در پیش‌رفتند که این خود مبین تدبیر و دوراندیشی سیاسی پیامبر ﷺ می‌باشد.
اگر روی احساسات تصمیم می‌گرفتند خود در آینده هم در مکه مکرمه جای بر بود و باش نداشتند؛ چه رسد به اطراف و میان قبائل دیگر عرب بلکه به اساس تدبر و سیاست دوراندیشی ایشان کاری قسمیکه پبش رفت که خود دشمن اعتراف براین داشت که در آينده بسیار نزدیک محمد و یاران اوﷺ قلب مردم را فتح خواهد کرد و دوباره از راه دروازه داخل مکه به نيرو شجاع و متواضع خود خواهدشد.
نکته‌ای دیگر را متذکر شوم این است سياستهاي همه جانبه و شگفت انگيز پيامبر ﷺچه قبل و چه بعد از بعثت ايشان، زينت بخش صفحات دفتر تاريخ اسلام است. از نمونه هاي بارز آن قبل از بعثت، در تجديد بناي كعبه تجلي نمود. که در نهايت نيز پيامبر خود حجرالاسود را در جاي مخصوص آن قرار داد و اختلاف ميان قبايل از بين رفت. و بي شك حل اين اختلاف (كه مي رفت منجر به خونريزي بزرگي گردد)
و این تمامش مصداق آیه قرآنکریم است که الله متعال می‌فرماید: ﴿ لَّقَدۡ كَانَ لَكُمۡ فِي رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ لِّمَن كَانَ يَرۡجُواْ ٱللَّهَ وَٱلۡيَوۡمَ ٱلۡأٓخِرَ وَذَكَرَ ٱللَّهَ كَثِيرٗا ﴾.[ الأحزاب: ۲۱].
«بى گمان، در [رفتار و اخلاق] رسولِ خدا براى شما الگويى نيكوست ،[البتّهّ] براى كسى كه به خدا و روز واپسين اميد داشته باشد و خدا را بسيار ياد كند».که بدون شک زندگی پیامبر برای ما تمامش الگو حسنه می‌باشد.
مناسبت:به منظور بزرگ‌داشت از ميلاد نبوی و اظهار محبت و تجدید میثاق به راه و روش آن جناب ﷺ.
تدبیر سیاسی در آشکار کردن دعوت پیامبر ﷺ
سکانان مکه فضای فعالیت اصلاحی و دعوتی را به مسلمانان تنگ‌ساختند هر روز از قبل بیش مسلمانان را مورد اذیت و آزار قرار می‌دانند که حتی قریش در جدال خود با رسول الله ﷺ پیروز نشد، بنابراین به فکر افتاد كه از راه دیگری اقدام کند، که این راه اذیت وآزار وشکنجه کسانی بود که مسلمان می‌شدند و این امتحان سختی برای صحابه بود.
الله ﷻرسول الله ﷺ را از طريق عمویشان ابو طالب از قریش در امان نگه داشتند.
کسی که بیشترین وسخت‌ترین شکنجه‌ها را متحمل شد خَبَّاب بن الأَرَتّس بود.
تا بلافاصله ابو بکر صدیق_خداوند خشنود باشد از او_اقدام به خریدن بردگانی كه مسلمان میکند که می‌خرید و آزاد می‌کرد، که بِلال و عامِر بن فُهَیْرَه از جمله‌ی این بردگان بودند.(۱)
تدبیر هجرت:
از اینکه روز به روز مشرکین قریش دسیسه های متخلف را جهت اذیت و شکنجه مسلمانان به کار می‌گرفت پیامبرﷺ در پی‌تدبر شده که نخست برای مدتی مسلمانان از اذیت و شکنجه در امن شوند دوم مناطق دیگر هم پیام رسالت ابلاغ شود که در گام نخست امر هجرت از جانب خداوندﷻ داده شده که مجموعه‌ای مبارک از صحابه كه شامل ۱۱ مرد و ۴ زن بود از مکه خارج شدند و در اولین هجرت در اسلام به سوی حبشه هجرت کردند.(۲)
از جمله هجرت کنندگان در اولین هجرت بسوی حبشه، عثمان بن عَفّان وهمسرش رقیه بودند.
رهبری این گروه بر عهده‌ی عثمان بن مَظْعُونس قرار داشت.
حدیث: “همانا آن دو –یعنی عثمان ورقیه دختر رسول اللهﷺ اولین کسانی هستند که بعد از لوط وابراهیم هجرت کردند”، كه حاکم آن را روایت کرده، حدیثی ضعیف است.
سوره‌ی نجم نازل شد، و رسول الله ﷺبا صدای بلند آن را در کنار کعبه تلاوت کردند، و وقتی به آيات سجده رسید، سجده نمود، ومشرکین نیز از عظمت این آیات سجده کردند.
خبر سجده کفار قریش بصورتی غیر حقیقی، به این صورت که اهل مکه مسلمان شده‌اند، به گوش مهاجرین حبشه رسیده در نتیجه عده‌ای از آنان به مکه بازگشتند.
که این قریش بار دیگر به ستم وتحت فشار قرار دادن کسانی که اسلام می‌آوردند، بخصوص مسلمانان فقير روی آورد. رسول الله ﷺبه اصحابش اجازه‌ی دومین هجرت را به سوی حبشه دادند.
تعداد مهاجرین حبشه در هجرت دوم: ۸۲ مرد و۱۸ زن بود. و رهبری آنان را جعفر بن أبی طالبس بر عهده داشت.
هجرت دوم به سوی حبشه دشوار‌تر از هجرت اول بود، و قريش به مسلمانان اذیت وآزار بسیار رساندند.
در راه هجرت به سوی حبشه، ماری خالد بن حِزامس را گزید و بر اثر آن او در مسیر هجرتش وفات کرد.(۳)
تدبیر کنار آمدن با تحریم اقتصادی
وقتی قریش و مشرکین دیدند که اسلام به سرعت عجیبی در حال انتشار است، عهدنامه‌ای ظالمانه را برای تحریم بنی هاشم وبنی مطلب نوشتند.
مفاد عهدنامه این بود که هیچ کس با آنان خرید و فروش نکند و کسی با آنان نشست وبرخاست نکند وارتباطی نداشته باشد، و کسی نه با آنان ازدواج کند، و نه به آنان زن بدهد، و این عهد نامه را در داخل کعبه آویزان کردند.
بنی عبد المطلب وبنی هاشم در شِعْب ابی طالب محاصره شدند. و این تحریم سه سال به طول انجامید.
کسانی که در شعب ابی طالب بودند زندگی بسيار دشواری داشتند، گرسنگی و تشنگی به آنان فشار می‌آورد ولی چیزی برای خوردن نمی‌یافتند.
در مدت زمان محاصره وتحریم حَبْرُ الأُمَّة ومفسر قرآن، عبد الله بن عباس در شعب ابی طالب به دنیا آمد.
برخی از قریشیان که با افراد داخل شِعْب عطوفت ومهربانی داشتند، توانستند که وارد کعبه شوند تا اين عهدنامه‌ی ظالمانه را پاره کنند ولی دیدند که موریانه تمام عهدنامه را به جز نام الله، خورده است.(۴)
در این زمان می باشد پیامبر اسلام دو حامیان خود را از دست میدهد که ابوطالب و حضرت حدیجه _خداوند خشنود باشد از او_فوت میکند.
سفر طائف
بعد از اینکه سختی‌ها بر پیامبرﷺ شدت گرفت، پیاده به سوی طائف حرکت کردند وآنان را به سوی اسلام دعوت دادند.
مردم طائف با سنگ زدن، از رسول الله ﷺ استقبال نمودند، آن‌چنان که از پاهای مبارکشان خون جاری شده بود.
رسول الله ﷺ اندوهگین از طائف خارج شدند وآنقدر غم و اندوه بر ایشان چیره شده بود که وقتی به خود آمدند، متوجه شدند که به قَرْنُ الثعالب رسیده‌اند.
قَرْنُ الثعالب: مکانی بین مکه و طائف، ومحل احرام بستن اهل طائف ونجد می‌باشد که به قَرْن المًنازِل نیز معروف می‌باشد، ودر فاصله ۸۰ کیلومتری مکه قرار دارد.
جبریل علیه السّلام به همراه فرشته‌ی کوه‌ها، بر رسول الله ﷺ نازل شد و از ایشان خواستند که بین هلاک نمودن اهل طائف و یا صبر کردن یکی را انتخاب کنند، ایشان ﷺصبر را برگزیدند.
رسول الله ﷺ به مکه بازگشتند و در پناه مُطْعِم بن عَدِیّ وارد مکه شدند.
سفر أسرار و معراج
پس از آن خداوندﷺ جهت بزرگ‌داشت از شخصیت پیامبر ﷺبرای سفر معنوی و تکریم آن‌جنابﷺ به أسرار و معراج دعوت کرد.الله عزوجل قصه‌ی اسراء را در سوره‌ی اسراء و داستان معراج را در سوره‌ی نجم بیان فرموده‌اند.
سفر اسراء ومعراج یکی از بزرگترین معجزات پیامبرﷺ به شمار می‌آید که با آن، الله عزوجل پیامبرش را تکریم نمود.
اسراء ومعراج در کمتراز یک شب اتفاق افتاد. رسول الله ﷺ بعد از نماز عشاء خارج شدند وقبل از صبح بازگشتند. حقیقتا معجزه‌ای است که هیچ کس نمی‌تواند آن را تصور کند.
این سفر با آمدن جبریل علیه السّلام نزد رسول الله ﷺ شروع شد، جبریل ایشان را از خانه‌اش آمد به کعبه ببرد.(۵)
دعوت مردم غیر اهل ساکنان مکه مکرمه
الف .دعوت قبائل : بعداز این هم اذیت و شکنجه های و مانعیت به سر راه دعوت پیامبر ﷺ در فکر این شده که چطور دیگر قبائل و مردم را به دین اسلام دعوت نمایم که تا از قلب تمام انسان های در پی حق و و محو باطل هستند به نور ایمان منور شود.
بالاخره وقتی رسول الله ﷺ در بین قبایل دعوت می‌دادند، ابو لهب و ابو جهل -که الله آنان را روسياه گرداند- به نوبت رسول الله ﷺ را تکذیب می‌کردند.
عکس العمل قبایل عرب در مقابل دعوت پیامبر ﷺ متفاوت بود. گروهی از ایشان برائت جستند، و گروهی طمع در جانشینی ایشان داشتند و گروهی نیز سکوت اختیار کردند.
ب. بیعت عَقَبه اول:که در این میان تنها مردم زیادتر به دعوت پیامبر اکرم لبیک گفتند گروه انصار بودند که در سال ۱۱ بعثت، در موسم حج، رسول الله ﷺ با شش نفر از خزرج که الله عزوجل به آنها اراده‌ی خیر داشت ملاقات کرده، و آنان را به سوی اسلام دعوت کردند.
این شش نفر که به پیامبر ﷺ ایمان آوردند، عبارت بودند از: أسْعَد بن زُرَارَة، و عَوْف بن الحارث، و رافِع بن مالک، و قُطْبَه بن عامر، و عُقْبَه بن عامر وجابر بن عبد الله بن رِئاب –رضی الله عنهم-.
این چند نفر به مدینه بازگشتند و برای قومشان از رسول الله ﷺ گفتند و آنان را به دین اسلام دعوت دادند، تا اینکه اسلام در بینشان منتشر گشت.
خانه‌ای از خانه‌های انصار باقی نماند مگر اینکه نام رسول الله ﷺ در آن برده می‌شد. در سال ۱۲ بعثت ۱۲ نفر از انصار برای انجام مناسک حج به مکه رفتند.(۶)
ج.بیعت عَقَبه دوم: در سال ۱۳ بعثت، ۷۳ مرد و ۲ زن از انصار، برای ملاقات با رسول الله ﷺ در مراسم حج شركت کردند، تا اینکه بزرگترین توافقنامه‌ی تاریخ اسلام را ببندند.
ارتباط‌های پنهانی بین پیامبرﷺ و بین آن ۷۳ نفر از انصار رد وبدل شد تا در نیمه‌های ایام تشریق در شِعبی که در کنار عقبه بود، جمع شوند.
در شب معین که وعده شده بود، رسول اللهﷺ با آن ۷۳ مرد و۲ زن که همگی از انصار بودند، برای بستن بزرگترین بیعتب که به بیعت عقبه‌ی دوم معروف شد، جمع شدند.
اولین کسی که با پیامبر ﷺ بیعت کرد البَراء بن مَعْرورس بود. سپس رؤسای انصار بیعت کردند.(۷)
دقت و ملاحظه کردید که چطور و چگونه طول سال‌های دعوت پیامبر سپری شده در برابر تمام اذیت و آزار آنها صبر نمود اما با آن‌هم قیدگیری قریش که مانعیت دعوت می شدن هسته و پایه های مراحل بعدی را هم در خود مکه در نزدیک بینی‌گوش قریش پایه‌گذاری کرده حتی فکر آن هم در ذهن کسی خطور نمی‌کرد. که این دلالت به تدبیر سیاست و تغییر جهت رسیدن به هدف پیامبر ﷺمی کند.
پیامبرﷺ و یاران_خداوند از آنها خشنود باشد_به اساس حکمت و موعظه حسنه دعوت می‌کردند که همان دلیل بود قبائل عرب در مراسم حج با وجود مخالفت های و تبلیغات سران قریش موفق شدن که در دو سال دو پیمان بزرگ و اساسی را گذاشت که منتج به پایه‌گذاری حکومت اسلامی در مدینه منوره گردید.
نتیجه‌گیری
از تمام مراحل دعوتی آن جنابﷺ معلوم میشود که یک انسان دعوت‌گر و مسلمان در برابر سختی های که در راه دعوت به مواجه می‌گردد از صبر و تحمل کار بگیرید و در کنارش راه های را جستجو بکند که بتوان برای تحقق اهداف خود از آن میسر برسد.
نتیجه دیگری که از این گرفته میشود آن تسليم نشده پیامبر در برابر زر و زور می باشد در عین حال در کنار داشتن ایمان و باور راسخ به نصرت الله ﷻ از تدبیر و دوراندیشی خود هم کار گرفت. و نیست شدن حمایت‌گران عالم اسباب باعث عقب‌نشینی انسان راه و هدف او نشود.
یکی از دیگر پیام و نتیجه دعوت مرحل مکی عدم متوصل شدن به خشونت و نبرد مسلمانان می‌باشد این را هم باید متذکر کرد در مدینه منوره عین برنامه را داشتند تا اینکه مشرکین خود لشکرکشی کردند.
وصلی الله علی سیدنا محمدﷺ
مراجع و منابع:
- قرآنکریم
(۱).مباکپوری، صفی الرحمن، مترجم عبدالله خاموش هروی، سيرة النبيﷺ الرحیق المختوم (خورشید نبوت)، ناشر: انشتارات شیخ الاسلام احمد جام، سال، نوبت چاپ ۱۳۸۴ ه.ش،ص۱۲۳
(۲).ارشاد، محمدشاه، سيرت النبیﷺ دور سه جلدی، ناشر: نشرات مطبعۀ احمد، سال ۱۳۷۸ ه.ش، نوبت چاپ چهارم،ج۱،ص۱۶۰.
(۳).همان.ص۱۶۲.
(۴).غزالی، محمد مصری، فقه السیرة، مترجم: محمد طاهر حسینی، ناشر: احسان، سال و نوبت چاپ ۱۳۸۸ ه، ص۱۶۷.
(۵).خالد، عمرو، در سایۀ سیرت پیامبر (گام به گام به دنبال دوست)، مترجم» جلال حق شناس، ناشر: واسع، نوبت سال چاپ اول ۱۳۹۰ ه.ش، ص۱۱۷.
(۶).بوطی، محمد سعید رمضان، مترجم: صلاح الدین توحیدی، فقه السیرة، ناشر: انشتارات کردستان، سال چاپ ۱۳۹۲ه.ش،ص۱۸۹.
(۷). علامه شبلی نعمانی و علامه سید سلیمان ندوی، سيرة النبيﷺ، فروغ جاویدان، ناشر: ادارۀ دارالنشر افغانستان ۱۳۸۲ه.ش،ج۱،ص۱۵۲.