16 شوال سالروز درگذشت امام أبو داود (رحمه الله) یک تن از أئمهی حدیث اهل سنت
مختصری از زندگی نامه امام ابو داود (رحمه الله)
نویسنده: حمید الله «مرادی»
بخش عمدهی تاریخ ایدئولوژی اسلامی را زندگی شخصیت ها و افرادی تشکیل میدهد که در این راستا زحمت کشیده و خدمات ارزشمندی تقدیم جامعه نموده و آثار گران بهایی از خود بجا گذاشتهاند. یکی از این شخصیت ها شیخ السنه، پیشوای حافظان، امام ابو داود سلیمان بن الأشعث أزدی سجستانی (رحمه الله) است. در مورد نام پدر بزرگ ایشان میان إسحاق بن بشیر بن شداد بن عمرو بن عمران (خطیب بغدادی، 1422هـ ق، ج10، ص75) و شداد بن عمرو بن عامر (الذهبی، 1405هـ ق، ج13، ص203) اختلاف است. اکثریت قول اول را قریب به صواب دانستهاند (ابن حبان البستی، 1393هـ ق، ج8، ص282). چنانچه ابو طاهر سلفی میفرماید: قول اول در مورد نسب امام ابو داود بهتر بوده و قلب بدان بیشتر میلان دارد (ابن رسلان المقدسی، 1437هـ ق، ج1، ص16).
ایشان از لحاظ نسب أزدی منسوب به قبیلهی أزد بن الغوث بن نبت….. بن قحطان قبیله ای در یمن است، ولی محل تولد ایشان سِجِستان (به کسر) یا سَجِستان (به فتح) خوانده شده است؛ چون اجداد ایشان در زمان فتح سرزمینهای اسلامی امروزی از یمن به این مناطق سفر نموده و در آن سکونت اختیار نموده بودند. سجستان سرزمین بزرگ و پهناوری است که امروزه در جنوب غربی افغانستان و جنوب شرقی ایران واقع شده که به قول معجم البلدان شهر مرکزی آن زرنج نام دارد و فاصلهی آن با هرات هشتاد فرسخ بوده و سرزمین بادها و ریگستانیاست (الحموی، 1995م، ج3، ص190). در این زمان با ایجاد خطوط مرزی، سجستان دو تقسیم شده و برخی از این مناطق مربوط ایران و برخی دیگر مربوط افغانستان میشود که امروزه به نامهای سیستان و بلوچستان و نیمروز یاد میشوند که در قدیم در جنوب خراسان واقع شده و در سال 30 هـ ق بدست ربیع بن زیاد حارثی فتح شد (الزوکه، 2000م، ص317؛ ابن رسلان المقدسی، 1437هـ ق، ج1، ص18).
امام ابو داود (رحمه الله) در سال 202هـ ق تولد شد و در عصر طلایی و جوش و خروش اهل علم در تخصصات مختلف به ویژه در عرصهی علم حدیث و روایت میزیست. در عصری که حافظان زیادی فداکاریهای شان درج تاریخ شده و آثاری که مملؤ از مرویات آنان است، تصنیف گردیده که گنجینهی کتابهای گرانسنگ آنان تاریخ تراث اسلامی را غنامندی بخشیده و طالبان علم را بدانها نیازمند ساخته است.
معمول است که طالبان علم در هر زمانی در پی جستجوی آن سفر نموده و ترک وطن میکنند، امام ابو داود (رحمه الله) نیز بعد از فراگیری علوم ابتدایی و کتب حدیث در سنین نوجوانی در سجستان و مناطق همجوار آن همانند هرات و نیسابور و کسب فیض از محضر إسحاق بن راهویه و إسحاق بن منصور الکوسج و یک مدت اقامت در هرات، از محضر علمای بلخ و بغلان نیز استفاده نمود، سپس به شهر رَی (تهران) رفت و از إبراهیم بن موسی رازی روایت نمود، سپس در سن هجده سالگی (220هـ ق) برای کسب علم، راهیِ بغداد پایتخت دولت اسلامی شد و از محضر امام احمد بن حنبل حدیث و فقه آموخت. بعد از آن به بصره سفر کرد و از محضر مسلم بن إبراهیم، عبد الله بن رجاء، أبو الولید الطیالسی، موسی بن إسماعیل و دیگران سمع حدیث نمود. در ادامه در سال 221هـ ق به کوفه رفت و از حسن بن ربیع بورانی، أحمد بن یونس یربوعی، أبو بکر و عثمان پسران أبی شیبه، أبی جعفر نفیلی و أحمد بن أبی شعیب حدیث شنید، سپس وارد شام شد و از محضر اساتید زیادی در دمشق و حمص و حلب حدیث آموخت و سپس به شهر ثغور و طَرَسوس رفت و در ادامه به حجاز مکه مکرمه و مدینه منوره سفر کرد و از اساتیدی همچون عبد الله بن مسلمه قعنبی و مالک بن أنس و سلیمان بن حرب حدیث روایت نمود. سپس در سال 230 هجری به سجستان برگشت و به خراسان سفر نمود.
امام ابو داود (رحمه الله) بار دوم به بغداد سفر نمود و کتاب حدیثی «سنن» خود را در آنجا تصنیف کرد و آن را به امام أحمد (رحمه الله) عرضه نمود و ایشان کتاب مذکور را پسندید و بدان اجازهی روایت داد (أبو الحسن، 1371هـ ق، ج1، ص160).
کسانیکه در ترجمهی امام أّبو داود (رحمه الله) قلم زدهاند، تعداد اساتید ایشان را بالغ بر 460 نفر و تعداد شاگردان ایشان را بالغ بر 45 نفر دانستهاند (ابن رسلان المقدسی، 1437هـ ق، ج1، صص19-105).
مذهب فقهی امام أبو داود را برخیها حنبلی و برخی دیگر شافعی میخوانند و عدهای معتقد به مجتهد مستقل بودن ایشان است (ابن رسلان المقدسی، 1437هـ ق، ج1، ص109).
ایشان تصنیفات زیادی از خود به جا گذاشته است که برخیها به زیور چاپ آراسته شده و تا امروز در خدمت اهل علم قرار دارد، از قبیل کتاب «السنن»، «رسالۀ إلی أهل مکۀ»، «المراسیل»، «مسائل الإمام أحمد»، «سؤالات أبی داود للإمام أحمد فی الرجال»، «الرواۀ من الإخوۀ والأخوات»، «سؤالات أبی عبید الآجری أبا داود فی الجرح والتعدیل» و کتاب «الزهد». اما برخی از تصنیفات ایشان جزو آثار مفقوده شمرده شده است، از قبیل «الناسخ والمنسوخ»، «الردّ علی أهل القدر»، «البعث والنشور»، «دلائل النبوۀ»، «التفرد فی السنن»، «مسند مالک»، «فضائل الأنصار»، «المواقیت»، «الطهارۀ الکبیر»، «فضائل رمضان، وست من شوال، والعشر، وعاشوراء»، «مناسک الحج الکبیر» و تقریباً نه اثر دیگر.
امام أبو داود (رحمه الله) بعد از سپری نمودن سالها در تلاش علم و اجتهاد و روایت حدیث، در سال 275هـ ق، به عمر هفتاد و سه سالگی، شب جمعه، شانزدهم ماه شوال در بصره به لقاء الله پیوست و بعد از اداء نماز جمعه، نماز جنازهی ایشان توسط عباس بن عبد الواحد هاشمی خوانده شد و در کنار قبر سفیان ثوری (رحمه الله) دفن گردید (ابن رسلان المقدسی، 1437هـ ق، ج1، ص118).
خداوند هر دو امام بزرگوار را مورد رحمت و مغفرت خویش قرار دهد!
منابع
- خطیب بغدادی، أبو بکر أحمد بن علی، تاریخ بغداد، چاپ اول، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1422هـ ق.
- أبو الحسن، محمد بن أبی یعلی، طبقات الحنابلۀ، بیچا، قاهرۀ، مطبعۀ السنۀ المحمدیۀ، 1371هـ ق.
- الزوکه، محمد خمیس، جغرافیۀ العالم الإسلامی، چاپ اول، اسکندریۀ، دار المعرفۀ الجامعیۀ، 2000م.
- الحموی، شهاب الدین أبو عبد الله یاقوت، معجم البلدان، چاپ دوم، بیروت، دار صادر، 1995م.
- الذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد، سیر أعلام النبلاء، چاپ سوم، بیروت، مؤسسۀ الرسالۀ، 1405هـ ق.
- ابن حبان البستی، أبو حاتم محمد بن حبان، الثقات، چاپ اول، حیدر آباد، دائرۀ المعارف العثمانیۀ، 1393هـ ق.
- ابن رسلان المقدسی، شهاب الدین أبو العباس أحمد بن حسین، شرح سنن أبی داود، چاپ اول، مصر، دار الفلاح، 1437هـ ق.