**مقاصد پرداخت صدقه فطر: بین امام ابوحنیفه و ارزیابی نیازهای امروزی**
نویسنده: محمد عمر مبارز
احیاء و باز سازی آموزه های نرم اسلامی ، سب شده است که تمدن اسلامی به عنوان میراث ارزشمند از نسل به نسل، در سبک زندگی ملیون‌ها مسلمان موثر وارزشمند باقی بماند دستگیری مستمندان با روش های متعدد به رونق این تمدن در عرصه اجتماعی کمک کرده است، پرداخت صدقه فطر در زمان خاص(عیدفطر) به عنوان یکی از راه‌های شرعی دستگیری مستمندان و فقیران مطرح است در پرداخت صدقه فطر به عنوان یک مسئله فقهی، دیدگاه‌های مختلفی مطرح شده است. گروهی از فقیهان که متمسک به ظاهر متون هستند و به مقاصد و اهداف کلی شریعت و روحیه متون کمتر توجه می‌کنند معتقدند صدقه فطر، تنها به پرداختن مصادیق خاصی که در روایت آمده است (مانند گندم، جو، خرما و …) اداء می شود، در حالی که فقهاء حنفیه، به عوض تنها توجه به ظاهر نصوص دینی، بر مقاصد، علل، اهداف و روح کلی متون دینی توجه نموده اند. معتقدند که پرداخت قیمت این اجناس به فقیران و مستمندان، با روح کلی نصوص شرعی سازگارتر است.
اما با توجه به تغییراتی که در ساختار زندگی در عصر حاضر به وجود آمده است، می طلبد که مصداق صدقه فطر بازخوانی ونوسازی شود پرسش اصلی این است که آیا می‌توان برای صدقه فطر، مصداق جدید با تأکید بر مقاصد کلی شریعت و فلسفه صدقه فطر پیدا کرد؟
پیشنهاد مطرح شده این است که در گذشته تمرکز فقهاء اسلامی بر دو چیز بود.
۱- برخی از فقیهان به پرداخت خود گندم، جو، خرما را تاکید داشتند وامروز هم ظاهرگرایان بر آن تاکید دارند
۲- برخی فقیهان پرداخت قیمت این اشیاء را سازگار تر با مقاصد شارع دانستند و پرداخت قیمت مصادیق صدقه فطر را مطرح نمودند.
اکنون می توان نظریه سوم را در ذیل بررسی نمود.
۳- باتوجه به اصل تغییر زمان ومکان می‌توان پرداخت یک روز مصرف متوسط عید را به عنوان صدقه فطر مطرح کرد.
یعنی در این رویکرد بابت صدقه فطر نه دوکیلو گندم پرداخت شود و نه قیمت آن پرداخت شود، بلکه مصرف متوسط یک روز عید یک ثروتمند به عنوان صدقه فطر برای فقیران پرداخت شود.
این رویکرد، نه تنها به احسان و خیرخواهی اسلامی سازگارتر است، بلکه به رفع مشکلات اقتصادی فقیران در جوامع امروزی نیز کمک بیشتر می‌کند و فلسفه اصلی پرداخت صدقه فطر را احیاء می نماید. به عبارت دیگر، از آنجائی که پرداخت صدقه فطر به عنوان یکی از زیرساخت‌های تمدنی عیدانه، با تأکید بر مقاصد کلی شریعت، نقش مهمی در اجرای ارزش‌ها و اخلاقیات اسلامی دارد، ضروری است که در عصر حاضر، با توجه به مشکلات اقتصادی و اجتماعی، به روزرسانی و بازنگری در رویکردها و نگاه‌ها به پرداخت صدقه فطر انجام شود.
در مورد صدقه فطر تا اکنون برخی کتاب های معبتر و معتمد وهمچنین مقلات متعدد نوشته شده است هرکدام از زاویه خاص به صدقه فطر پرداخته اند ولی این تحقیق با رویکرد خاص مقاصدی به زاویه خاص پرداخته است منظور از مقاصد در هندسه معرفتی اندیشمندان از جمله ریسونی مراکشی این است: «مقاصد شریعت عبارت از غایاتی که شریعت به منظور محقق ساختن آنها برای مصالح بندگان، وضع نموده است (ریسونی،1376هـ ش: ص18) الیوبی نیزگفته است: مقاصد شرعی عبارت است از معانی، حکمت وسایر امور دیگری شبیه آنها که شارع در تشریع به صورت عام وخاص به منظور محقق ساختن مصلحت بندگان، مراعات نموده است(اليوبي، 1998م: ص37) و نورالدین خادمی بعد از بیان دیدگاه های مختلف می نویسد: خلاصه مقاصد شریعت عبارت است: از«مصالح شریعت واهداف ونمود های آن، وهدف آن اصلاح انسانیت وخوشبخت ساختن آنها در زندگی دنیا وآخرت است (خادمی،1397ش: ص 47) ومنطور از شریعت؛ تمام معارفی که به شکل سازگار در زندگی انسان ها در عرصه عبادات، معاملات، اخلاق از طرف خداوند متعال، تشریع ونسخه نویسی شده است تا سبک زندگی سعادتمند دنیوی واخروی انسان ها را سامان ببخشد(مناع، 2001م: ص 10) طبق این دو تعریف مقاصد و شریعت، دین اسلام در تمام عرصه های زندگی بشری برنامه دارد نه اینکه در نگاه مقلدانه، شریعت تنها پاره ی از اخلاقیات ساده در قالب اوامر ونواهی باشد، بلکه شریعت اسلامی بانگاه معرفت اندیشانه معارف اسلامی را در تمام عرصه ها قابل پذیرش نموده است از همین جهت شناخت مقاصد شرعی از وظایف مهم هر مسلمان است، تفاوت ندارد آن مسلمان، متخصص باشد و یا غیرمتخصص؛
چنان‌چه، ابوحامد غزالی می‌نویسد: شناخت علت‌های شرعی و مصالح احکام، باعث آرامش قلب و پذیرش سریع احکام می‌گردد؛ زیرا احکام معقول را که بر وفق مصالح نهادینه شده، انسان سریع‌تر می‌پذیرد، نسبت به امور تعبدی. بدین جهت، بیان محاسن شرعی، لطایف در معانی شرع و وجود مصلحت مطابق نص، از امور محسنه برای واعظ به شمار می‌آید. (غزالی،شفاء الغلیل، ص۵۴۱)
تفاوت نگاه مقاصدگرایانه با ظاهرگرایانه این است، که رویکرد مقاصدی ماندگارترین، مفید ترین وقابل پذیرش بیشتر است و باتوجه به اهمیت مقاصد شریعت و نگاه مقاصدانه در این جستار به بررسی مقاصد و اهداف پرداخت صدقه فطر در اسلام مورد بررسی قرار داده می شود با توجه به اینکه در قرآن صحبتی مستقیم از صدقه فطر نیست، لذا تلاش شده است تا از طریق روایات نبوی، نظریه‌های فقهی و اصول دینی، منطق و حکمت پرداخت آن را در راستای تقویت ارزش‌های انسانی و اخلاقی جامعه کاویده شود، تا نقش مهمی در ایجاد همبستگی و انسجام اجتماعی ایفاء نماید و هر فرد به طور مسئولانه و با توجه به شرایط اجتماعی خود، صدقه فطر را در ماه مبارک رمضان پرداخت نموده و به کمک محتاجان به روش جدید بپردازد.
مقاصد مشروعیت صدقه فطر:
در منظومه فکری فقیهان حنفی مقصد اصلی صدقه فطر برآورده ساختن حاجت فقیران است؛ در روایت آمده است أدوا عن كل حر وعبد صغير أو كبير نصف صاع من بر أو صاعا من تمر أو صاعا من شعير.» پیامبر(ص) فرمود: از طرف هر شخص آزاد و برده و کوچک و بزرگ نیم پیمانه گندم و یا یک پیمانه خرما و یا یک پیمانه جو [ هم چون صدقه فطر] پرداخت نمایید.
در باره مقاصد مشروعیت صدقه فطر حدیث ابن عباس بسیار زیبا توضیح داده است«عن ابن عباس قال: “فرض رسول الله ﷺزکاة الفطر طهرة للصائم من اللغو و الرفث، و طعمة للمساکین فمن أداها قبل الصلاة فهی زکاة مقبولة، و من أداها بعد الصلاة فهی صدقة من الصدقات.» عبدالله بن عباس می‌گوید: « پیامبر صلی الله علیه و سلم صدقه فطر را به منظور تصفیه و پاکسازی روزه از سخنان بیهوده و دشنام و سیر نمودن شکم بی‌نوایان تعیین[واجب] کرده‌است. کسی که آن‌را پیش از نماز عید پرداخت کند، زکات وی پذیرفته شده‌است و اگر کسی آن‌را پس از نماز پرداخت کند، از جمله صدقات به‌شمار می‌رود.»
بنا به حدیثی از ابن عباس، صدقه فطر دارای مقاصدی متعدد است که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. کمک به نیازمندان: صدقه فطر برای فراهم کردن نیازهای اولیه‌ی غذایی و مصرفی برای خانواده‌های کم‌درآمد بکار می‌رود. این اقدام به نیازمندان احساس رضایت و شادی می‌دهدچنانچه در عبارت سرخی آمده است «يَنْبَغِي أَن يعجل أداءها قبل الْخُرُوج إِلَى الْمصلى ليستغني عَن الْمَسْأَلَة ويحضر الْمُصَلِّي فارغ الْقلب من قوت الْعِيَال فَلَا يحْتَاج إِلَى السُّؤَال» «أصول السرخسي = تمهيد الفصول في الأصول» (1/ 240):
2. پاکسازی اموال: پرداخت صدقه فطر باعث ایجاد حس مسئولیت اجتماعی و پاکسازی اموال از عناصر حیاتی در تربیت معنوی افراد و جامعه می‌شود.
3. تعمیق اخوت: این عمل به تقویت ارتباطات انسانی عمیقتر و افزایش صمیمیت بیشتر در جامعه کمک می‌کند. افراد با اشتراک و همدلی در اعطای صدقه فطر به یکدیگر، ارتباطات خود را بهبود می‌بخشند.
4. پایه‌گذاری عدالت اجتماعی: از طریق توزیع عادلانه‌تر منابع و کمک به افراد نیازمند، صدقه فطر به پایه‌گذاری عدالت اجتماعی کمک می‌کند و انسجام جامعه را حفظ می‌کند.
5.پرورش معنویت: انجام عمل خیریه و اعطای صدقه فطر باعث تقویت ایمان و ارتباط با خداوند می‌شود. همچنین، این اقدام باعث ایجاد حس آرامش و رضایت درونی در انسان می‌شود و به پرورش اخلاقیات و معنویت کمک می‌کند.
این مقاصد نشان می‌دهند که مهترین هدف پرداخت صدقه فطر، صدقه فطر، کمک به نیازمندان است یا به تعبیر حنفیان برآورده ساختن حاجت فقیران است و با این تعمیم حنفیان دایره مصادیق خاص صدقه فطر از قبیل گندم، جو، خرما و.. وسعت داده، پرداخت قیمت آنها را نیز جائز دانسته اند؛حتی امروز برخی سطحی نگرها بر امام صاحب خرده گیری می نمایند، که خلاف سنت حرف زده است، در حالی که امام ابوحنیفه با نگاه مقاصدی به دنبال بهترین روش جهت بر آورده ساختن حاجت فقیران بود، تا همان‌طور که ثروتمندان با خرید لباس و غذا به مناسبت عید، به نمایش گذاشتن ثروت خود می‌پردازند، نیازمندان نیز با دریافت قیمت صدقه فطر بتوانند نیازهای خود را در روزهای عید تامین نمایند.
اما مقاصدی تر از دیدگاه امام ابوحنیفه این است که در زمان حاضر، با تغییرات زمان ومکان در جامعه و نیازهای مختلف، دیدگاه امام صاحب بازنگری وجدید تر شود تا با شرایط فعلی جامعه همخوانی بیشتر داشته باشد. باتوجه به اصل زمان و مکان امام ابوحنیفه(رح) مصادیق صدقه فطر را از باب الغاء خصوصیت یا تعمیم علت از بند مصادیق خاص(گندم، جو، ندم، خرما) آزاد نمود، بلکه پرداخت قیمت آن ها سودمند تر و مفید تر برای نیازمندان بر شمرد و‌برآورده ساختن حاجتِ نیازمندان را اصل انسانی و اسلامی شمرد؛ لذا پرداخت پول را به عوض آن مصادیق خاص برجسته تر ساخت اکنون بحث اساسی این است که در آن زمان فقیران با دریافت آن مصادیق خاص(جو، کندم، خرما) یا قیمت آن، دل شان تسکین می شد در روز عید احساس فقر و تنگدستی نمی کردند این ها قوت غالب بلد بود که فقیر و ثروتمند از آن مستفید می شد اما در زمان ما، شرینی‌جات و میوه های خشک و تازه سفره عیدی را پر رنگ می‌سازد سفره ی عیدانه ثروتمندان با ده ها نوع خوردنی رنگین تر شده است پرسش این است که آیا پرداخت اصل اجناس مذکور یا قیمت مواد مذکور می توان دل یک فقیر را خوشحال ساخت؟ اکنون قوت غالب شهر در روز عید فطر گندم وجو نیست آیا وقتی سفره ثروتمندان با ده ها نوع شرینی و میوه ها مزین شده باشد و سفره فقیران با نان گندم وجو و..مزین باشد؛ هدف وحکمت پرداخت صدقه فطر برآورده می شود؟
بنابراین، در عصر ما پرداخت اصل اجناس گندم وجو… با حکمت و هدف صدقه سازگار نیست.
وهمچنین اگر طبق دیدگاه امام صاحب ابوحنیفه قیمت دوکیلو گندم نهایت 90 افغانی و قیمت چهار کیلو جو180 افغانی، به فقیران پرداخت شود، بازهم نمی تواند حکمت و فلسفه صدقه فطر را عملیاتی کند و دل فقیران را تسکین نموده وخاطر آن ها را آرام نماید سفره عیدانه زمان ما با زمان امام ابوحنیفه بسیار تفاوت کرده باشد؛ با این قیمت دوکیلو گندم 90 افغانی خوشحالی و آرامش فقیران به دست نمی آید
بنابراین، نظریه پرداخت قیمت نیز با توجه به فلسفه پرداخت صدقه فطر موضوعیت ندارد؛چون در آن زمان این اندازه مواد خوراکی که در خانه هرکس پیدا می شود، احساس آرامش می کرد با پرداخت قیمت این اجناس در آن زمان باعث تحقق فلسفه وحکمت پرداخت صدقه فطر می شود ولی امروز با قیمت دوکیلو گندم فلسفه و حکمت صدقه فطر هیچگاه متحقق نمی شود.
با توجه به تغییراتی که در نوع غذاها و قیمت‌ها به وجود آمده است امروزه غذاهای عیدانه شامل مواردی از جمله شیرینی‌جات و میوه‌های خشک و تازه است که با قیمت‌های بسیار بالا همراه است، پرداخت صدقه فطر به شکل قدیمی دیگر ارزش و حکمت اساسی آن را متحقق نمی سازد.
بهتر است هر خانواده به اندازه هزینه متوسط روزانه خود، به خانواده‌های نیازمند کمک کند تا همچنان بتوانند به شیوه‌ای مناسب عید فطر را جشن بگیرند. در واقع، این رویکرد جدید، حکمت و فلسفه پرداخت صدقه فطر را بازتر و متناسب با شرایط امروزی می‌سازد.
در واقع، می‌توان به جای تهیه مواد خوراکی معمول مانند نان یا برنج، مبلغ پرداختی را به گونه‌ای انتخاب کرد که هم غذاهای عیدی و هم مواد اساسی مانند نان یا برنج را برای خانواده‌های نیازمند فراهم کند.
از این رو، با تجدید نظر و اعمال رویکردی جدید و منطبق با نیازهای امروزی، حکمت و ارزش اصلی صدقه فطر به طور موثرتر و بهینه‌تر در جامعه امروزی اجرا خواهد شد.
بنابراین می طلبد که در این زمینه تجدید نظر شود در بحث پرداخت صدقه فطر سه مطلب مدعی ما را اثبات می کند.
1-خوراک غالب هرکس
2-لزوم پرداخت آن در شب یا صبح عید
3-پرداخت آن به اندازه افراد عائله هرخانواده
به وضوح دانسته می شود، که حکمت و فلسفه صدقه فطر در عصر ما یک قدم جلو تر از آن چیزی است که امام صاحب ابوحنیفه گفته است بنابراین، هر خانواده به اندازه‌ی هزینه‌ی متوسط روزانه‌ی خود، به خانواده‌ی بی‌بضاعتی که توان تهیه‌ی وسایل عید فطر را ندارد، فطریه بپردازد. تا این خانواده نیز همچون خانواده‌ی وی مراسم عید را برگزار نمایند. این که گفته شده: هر کس به میزان قوت غالب خود، یعنی محقق ساختن همین حکمت، چون می‌دانیم که در صدر اسلام و شاید قرنها بعد نیز، مسئله‌ی مهمّ در روز عید برای اکثریت مردم، تهیه‌ی همین قوت غالب بوده است که اسلام دستور داده است؛ چون قوت غالب عیدها اکنون عوض شده است، پس باید قیمت قوت های عیدانه زمان خود را پرداخت کنیم
✍مبارز