نویسنده: حمید الله مرادی
چکیده
عقل قوه و نوری است که با پایان یافتن درک حواس، آغاز شده و مطلوب را برای قلب نمایان می سازد. عقل یگانه آله ی فهم و إدراک و معیار تکلیف است که در صورت زوال و غیاب آن تکلیف نیز ساقط می گردد. در مورد نقش عقل در استنباط احکام شرعی میان دانشمندان کلامی و اصولی فرقه ها و مذاهب اسلامی اختلاف است و با توجه به اینکه فهم نقل نیز نیازمند به عقل است و بدون آن ممکن نیست، تبیین جایگاه عقل در قبال نقل و همچنان جایگاه آن در صورت عدم وجود نقل و دانستن دیدگاه امام ابو حنیفه (رح)، سردسته و مؤسس مذهب حنفیه در این زمینه، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و نیاز به پژوهش دارد، لذا پرسش اساسی که در این زمینه مطرح شده این است که «نقش عقل از دیدگاه امام ابو حنیفه چیست؟» این پژوهش با رویکرد فقهی- اصولی و با بهره گیری از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و با بکارگیری روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای- اسنادی کوشیده است که پاسخِ پرسش فوق را مورد کنکاش قرار دهد.
یافته های تحقیق نشان داده است که امام ابو حنیفه (رح) تعریفی از عقل ارائه نکرده، ولی نقش آن را در اصول دین به عنوان مصدر اساسی معرفی نموده و در فروع فقهی نقل را مصدر اصلی قلمداد نموده و در صورت عدم ورود نقل، عقل را مصدر حکم دانسته است. همچنان امام زمینه های کاربرد عقل در استنباط احکام شرعی را مشخص نموده و ابتداء منهج اجتهادی را پایه گذاری کرده و سپس با جلوگیری از استبداد رأی به اجتهاد گروهی روی آورده و عرف را نیز یکی از منابع احکام معرفی نموده و در زمینه ی پذیرش خبر واحد، به ویژه تعارض آن با منابع عقلی شرایط سختگیرانه وضع نموده و در صورت تعارض، منابع عقلی را نسبت به آن مقدم دانسته است. فقه افتراضی یکی دیگر از پایه ریزی های امام ابو حنیفه (رح) است که با بکارگیری عقل آن را مطرح کرده است.
واژگان کلیدی: عقل، امام ابو حنیفه (رح)، اصول دین، فروع دین، استنباط احکام شرعی.